نگاه نـهـج البلاغه به نوجوانان - مشاوره
نگاه نـهـج البلاغه به نوجوانان
دوره نوجوانی حساسترین و با اهمیتترین دوران زندگی انسان است که معمولاً بین سنین 12 الی 18 سالگی است. در این دوره فرد نه کودک و نه هنوز به درستی بالغ شده است و دوره بحرانی زندگی خود را میگذراند که گاهی رفتار و اعمال کودکانه او موجب آزار بزرگترها و گاهی رفتار عاقلانه او باعث تحسین و تعجّب آنها میشود، در این راستا در این نوشتار به نگاه نهجالبلاغه به نوجوانان می‌پردازیم.
نوجوان در سنینی قرار دارد که به درستی نمیداند چه باید بکند؟ کدام شیوه را در زندگی خود برگزیند؟ برخی بزرگترها به او میگویند: تو هنوز بچّهای! گاهی دیگران به او میگویند: تو دیگر بزرگ شدهای چرا کار بچّهگانه از تو سر میزند؟ او خود را در این امر و نهی، سرزنش و عتاب، حیران میبیند.
نهجالبلاغه یکی از برترین کتابی است که به اخالقرآن (برادر قرآن) شهرت یافته است. این کتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است که دست عقول بشر به این آسانی به آن نمیرسد. دلیل آن همین است که این کتاب تراوش روح با عظمت کسی است که مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائیل، قرآن ناطق و بزرگترینِ مفسّران و تربیت شده پیامبر عظیمالشّأن است.»1
سخنان حضرت علی علیهالسلام که نهجالبلاغه بخشی از آن است، از نظر قواعد ادبی و لفظی و اخلاقی در حدّ معجزه است و تا کنون هیچ کلام بشری به پای آن نرسیده و با آن برابری نکرده است. ابن ابیالحدید معتزلی ـ شارح بزرگ نهجالبلاغه ـ در مقدّمه کتاب خود مینویسد: «بحق، سخن علی علیهالسلام فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق است.»
نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حکم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است که به کارگیری آن، مهمترین راهحل جهت تربیت و سعادت است.
در بحث «نگاه نهجالبلاغه به نوجوانان» به محورهای زیر اشاره خواهد شد:
الف: نوجوان و تربیت.
ب: نوجوان و عبادت.
ج: نوجوان و الگوپذیری.
د: نوجوان و دوستیابی.
ه: نوجوان و سیاست.
و: نوجوان و گناه.
الف) نوجوان و تربیت
در تربیت نوجوانان باید به چند اصل تربیتی توجّه کرد؛ از جمله: شناخت مسائل این نسل، توجّه به پایههای خُلقی این نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستی با نوجوانان و پرهیز از اعمال قدرت و اجبار.
علی علیهالسلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسیار حسّاس بیان میکند: اوّل اینکه قلب نوجوان مانند زمین، خالی و مساعد است که هرچه در آن بکاری همان درو میکنی: «انّما قلب الحدث کالأرض الخالیة مهما اُلقی فیها من کلّ شیء قبلته»19 و دوم اینکه دوران نوجوانی را زودگذر میداند و گوشزد میفرماید سریعاً آن را دریابید: «بادر شبابک قبل هرمک و صحتک قبل سقمک»20 سوم اینکه شیطان در این زمان به نوجوان زیاد روی میآورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت که بهترین پناهگاه، قرآن کریم، ائمه علیهمالسلام و ادعیه است.
علی علیهالسلام به تربیت نفس توجّه ویژهای دارد و میفرماید: «ای مردم! خودتان عهدهدار تربیت نفس خویش باشید و آن را از کشیده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا باز دارید.»2 و نیز میفرماید: «زنهار! زنهار! در تربیت و سازندگی خویشتن تلاش کن».3
امام علی علیهالسلام به پدران نیز توصیه میکند:
«با فرزندان خود دوست شوید؛ زیرا مودّة الآباء قرابة بین الأبناء؛ دوستی میان پدران سبب خویشاوندی میان فرزندان است».4 و نیز به علت تأثیر خانودهها بر شخصیت نوجوانان، سفارش میکند: «روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خانوادههای صالح و خوشسابقه، برقرار ساز».5
امام تأثیر محیط و جامعه را در تربیت فرزندان، به ویژه نوجوانان، گوشزد میکند و میفرماید:
«واسکن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمین، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی که مرکز اجتماع مسلمانان است، مسکن گزین و از محیط و جوامعی که اهل غفلت و ستمکاری در آنجا هستند و یارانِ مطیع خدا کمتر در آن نواحی یافت میشوند، بپرهیز.»6
ب) نوجوان و عبادت
طرز ارائه مسائل مذهبی به نوجوانان اهمیت بسیاری دارد. امور مذهبی را به گونهای باید به آنها ارائه داد که آنها احساس کنند در زندگی روزمره، این امور قابل پیاده شدن است. و باید علم و دین را توأمان به نوجوانان آموخت.
«عبادت» مهمترین بخش اصول اسلام میباشد و در نهجالبلاغه به بندگی خدا و عبادت توجّه و تأکید بیشتر شده است. عبادت اثرات دنیوی بسیاری دارد که از جمله آن آرامش روانی و سلامت نفس است.
علی علیهالسلام میفرماید: «در تمام امور زندگی خود، خداوند را اطاعت کن؛ زیرا اطاعت از خداوند، بر هر کاری مقدّم است. نفس خود را به سوی عبادت بکشان و با آن مدارا کن.»7
از مهمترین ارکان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن میباشد. علی علیهالسلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را میریزد»8، «بهترین وسیله نزدیکی به خداوند، روزه ماه مبارک رمضان است»9 و «حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکویی برای او انتخاب کند، اخلاق و ادب به او بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد».10
ج) نوجوان و الگوپذیری
«الگوها» در تربیت، تأثیر بسیار زیادی دارد و هر چقدر الگو محبوبتر باشد، تأثیرپذیری آن نیز بیشتر است. حضرت علی علیهالسلام از یک طرف بهترین الگو برای نوجوان و جوان میباشد، چون امام دوران کودکی و نوجوانی را در کنار پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله گذراند و رفتار او را برای خود الگو قرار داده است؛ لذا میفرماید:
«پیامبر صلیاللهعلیهوآله مرا از دوران کودکی تحت تربیت خود گرفتند و هر روز یک اخلاق نیکو را به من تعلیم و دستور میدادند.»11
قرآن کریم به مسلمانان خطاب میفرماید: «رسول خدا صلیاللهعلیهوآله یک الگو و سرمشق کامل میباشد.» و حضرت علی علیهالسلام و فرزندانش بهترین الگو برای نوجوانان و جوانان میباشند. از این رو با تبیین سیره زندگی امام میتوان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب کرد.
امام تأثیر محیط و جامعه را در تربیت فرزندان، به ویژه نوجوانان، گوشزد میکند و میفرماید: «واسکن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمین، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی که مرکز اجتماع مسلمانان است، مسکن گزین و از محیط و جوامعی که اهل غفلت و ستمکاری در آنجا هستند و یارانِ مطیع خدا کمتر در آن نواحی یافت میشوند، بپرهیز.
باید توجّه نمود افرادی که در سمت مربّی و معلّم نوجوان میباشند، الگوی مناسب در تربیتاند و نوجوان آداب زندگی را غالباً از اطرافیان ـ به ویژه مربّیان ـ فرا میگیرد. پس لازم است آنها خود را با الگوی برتر تطبیق نمایند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربیت نسل جدید بپردازند. علی علیهالسلام میفرماید: «هر کس که خودش را در منصب رهبری مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعلیم دیگران، نفس خودش را اصلاح کند.»12
د) نوجوان و دوستیابی
نوجوان به داشتن «دوست» احساس نیاز میکند و از اینرو باید او را در انتخاب دوست یاری کرد. دوست به حدّی در یک نوجوان تأثیر دارد که او خود را همرنگ دوستش میکند و حتّی از لباس، رفتار و کلام او تقلید میکند.
داشتن دوست، نوجوان را از تنهایی که ممکن است افسردگی و انزوا را در برداشته باشد، میرهاند. امام علی علیهالسلام در نهجالبلاغه به یافتن «دوستان خوب» اشاره میفرماید و تأکید دارد که: دوستان را ابتدا مورد آزمایش و امتحان قرار دهید و وقتی دوستی را خوب یافتید، او را از دست ندهید. امام علیهالسلام میفرماید:
«عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر کسی است که دوستان به دست آورده را ترک گوید.»13
نوجوان وقتی دوستی را یافت و یا درصدد یافتن دوستانی است، باید به چند مسأله توجّه کند: ابتدا اینکه به آراء و افکار دیگران احترام بگذارد و خود، فردی فروتن و متواضع باشد. و دیگر اینکه در دوستی، افراط و تفریط روا ندارد که ثمره آن، پشیمانی و ثمره دوراندیشی و میانهروی، سلامت و رستگاری است.14 و سوم اینکه راستگو بوده و به عهد خود وفا نماید، چون «هر کس امانتدار نباشد ضرر کرده و به مقصد نمیرسد»15 و چهارم اینکه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علی علیهالسلام میفرماید: «اکرم الحسب حُسن الخلق؛ برترین خویشاوندی، خوشرویی و حُسن خلق است.»16
اما به پیروان خود گوشزد میفرماید: «از دوستی با افرادی که ضعیفالعقل و بدعمل هستند، بپرهیز؛ زیرا انسان را با دوستش میشناسند.»17
و یا میفرماید: «از رفاقت با کسانی که افکار و ظاهر اعمالشان ناپسندیده است، برحذر باش؛ چرا که آدمی به رویّه و روش رفیقش خو میگیرد و به افکار و اعمال او معتاد میشود.»
ه) نوجوان و سیاست
نوجوان و جوان که پرجمعیتترین بخش هر جامعه ـ بهویژه جهانآسیائی و آفریقائی را تشکیل میدهد، طبعاً باید با «سیاست» آشنا بوده و نقش برجستهای در امور اداری ایفا نماید و نظام سیاسی حاکم نیز با حُسن نیّت، اعتماد این قشر عظیم را به خود جلب کند.
آری، لازم است با تشکیل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سیاسی آشنا کرده و نقش قدرتهای سلطهگر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در اینباره میفرماید: «بنده دیگران مباش، خداوند تو را آزاد آفریده است.»18
اما به پیروان خود گوشزد میفرماید: «از دوستی با افرادی که ضعیفالعقل و بدعمل هستند، بپرهیز؛ زیرا انسان را با دوستش میشناسند.»
و) نوجوان و گناه
علی علیه السلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسیار حسّاس بیان میکند: اوّل اینکه قلب نوجوان مانند زمین، خالی و مساعد است که هرچه در آن بکاری همان درو میکنی: «انّما قلب الحدث کالأرض الخالیة مهما اُلقی فیها من کلّ شیء قبلته»19 و دوم اینکه دوران نوجوانی را زودگذر میداند و گوشزد میفرماید سریعاً آن را دریابید: «بادر شبابک قبل هرمک و صحتک قبل سقمک»20 سوم اینکه شیطان در این زمان به نوجوان زیاد روی می آورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت که بهترین پناهگاه، قرآن کریم، ائمه علیهم السلام و ادعیه میباشد و گرنه، گناه انسان را در دنیا و آخرت رسوا می سازد و برکت را از مال او برمیدارد و ناراحتی های روانی را نصیبش می سازد. از نظر امام علی علیه السلام هر گناهی در زندگی، آثار سوئی دارد، مثلاً: دروغ، ایمان را از انسان دور می کند 21؛ فحش و بدزبانی، زهد را دور می سازد و سخن چینی، رابطه دوستی را از بین می برد.22
********************************************************************
پی‌نوشت‌ها:
1. وصیّتنامه سیاسی ـ الهی امام خمینی1.
2. نهج البلاغه، حکمت 359.
3. همان، نامه 30.
4. همان، حکمت 308.
5. مان، نامه 52 و 53.
6. همان، نامه 69.
7. همان.
8. همان، خطبه 199.
9. همان، خطبه 110.
10. همان، کلمات قصار، ش 399.
11. همان، خطبه 234.
12. همان، کلمات قصار، ش 73.
13. همان، حکمت 12.
14. همان، حکمت 181.
15. همان، خطبه 199.
16. همان، حکمت 38.
17. همان، نامه 69.
18. همان، نامه 31.
19. شرح غررالحکم، ج 3، ص 90.
20. همان، ص 249.
21. نهجالبلاغه، خطبه 86.
22. همان، کلمات قصار، ش 239.
منبع: حسن قریشی کرین، ماهنامه کوثر، شماره 59
